ଅଗଷ୍ଟ ମାସରେ ଭାରତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମ
ସ୍ମୃତି ସାଉଁଟାଯାଏ । #ବ୍ରହ୍ମପୁର ସହରରେ ବ୍ରିଟିଶ ବିରୋଧୀ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମକୁ
ଦୁଇ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ବିଭକ୍ତ କରାଯାଇପାରେ । ପ୍ରଥମ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ଅଷ୍ଟାଦଶ ଓ ଊନବିଂଶ ଶତାଦ୍ଦୀରେ
ମହୁରି ରାଜତ୍ୱକାଳରେ ସ୍ଥାନୀୟ ପାଇକ ବିଦ୍ରୋହ ଏବଂ ଦ୍ୱିତୀୟ ପର୍ଯ୍ୟାୟରେ ବିଂଶ ଶତାଦ୍ଦୀର
ଜାତୀୟ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରେ ଯୋଗଦାନ । ଦେଶ ସ୍ୱାଧୀନତା ପ୍ରାପ୍ତିର ୭୫ ବର୍ଷ ହୀରକ ଜୟନ୍ତୀ
ପାଳନ ଦିଗକୁ ମୁହାଁଉଥିବା ବେଳେ ସହରରେ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ପ୍ରତ୍ୟକ୍ଷ ଅଭିଜ୍ଞତା ହାତଗଣତି
ବରିଷ୍ଠ ନାଗରିକଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ସୀମିତ । ଏହି ପରିବେଶରେ ଇତିହାସର ପୁନଃଆଲୋଚ଼ନା ଗୁରୁତ୍ୱ ବହନ
କରେ ।
ମହୁରି ରାଜ୍ୟ ୧୭୬୭ରେ ଇଣ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀ ଶାସନକୁ ଆସିବା ପୂର୍ବରୁ ୧୭୫୩ରୁ ୧୭୫୯ ଛଅବର୍ଷ ଫରାସୀ ଶାସନାଧୀନ ରହିଥିଲା । ଫରାସୀ ସୈନ୍ୟ ଦଳ ମହୁରି ରାଜ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ ସେମାନଙ୍କ ଥଇଥାନ ମହୁରି ରାଜା କରିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଫଳରେ ସେମାନେ ବ୍ରହ୍ମପୁରରେ ବ୍ୟାପକ ଲୁଟତରାଜ କରିଥିଲେ । ସ୍ଥାନୀୟ ବାସିନ୍ଦା ଏହାର ପ୍ରତିରୋଧ କରି ଫରାସୀ ଶାସନର ବିରୋଧ କରିଥିଲେ । ବ୍ରିଟିଶ ଶାସକ ମହୁରି ରାଜ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣରୁ ବିରୋଧର ନେତୃତ୍ୱ ମହୁରି ପାଇକମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ୧୮୬୬ରେ ସଂଘଠିତ ନ’ଅଙ୍କ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ଯାଏଁ ଦୀର୍ଘ ଶହେ ବର୍ଷ ଧରି ଜାରୀ ରହିଥିଲା । ବ୍ରହ୍ମପୁରରେ ବ୍ରିଟିଶ ବିରୋଧୀ ଏହି ଅଭିଯାନକୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ଆଦି ପର୍ବ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ ।
ମହୁରି ରାଜ୍ୟରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହେବା ବେଳକୁ ମହୁରି ରାଜାଙ୍କ ନିକଟରେ ୨,୮୫୦ ଜଣ ପାଇକ ପଞ୍ଜୀକୃତ ଥିଲେ । ଏମାନଙ୍କୁ ଆବଶ୍ୟକମତେ ରାଜା ଦୈନିକ ମଜୁରୀ ଦେଇ ନିୟୋଜିତ କରୁଥିଲେ । ପଡ଼ୋଶୀ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କରୁ ମଧ୍ୟ ପାଇକ ସଂଗ୍ରହ ବିଧି ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । ମହୁରି ରାଜ୍ୟରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ଲାଗୁ ପରଠୁ ଅଶାନ୍ତ ପରିବେଶ ଲାଗି ରହିଥିଲା । ଇଣ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀ ପକ୍ଷରୁ ଧାର୍ଯ୍ୟ କର ରାଜା ଠିକ ସମୟରେ ଦଖଲ କରିପାରୁ ନଥିଲେ, ରାଜ ପରିବାରରେ ଶାସନ କ୍ଷମତା ଅକ୍ତିଆର କରିବାକୁ ନେଇ ଦ୍ୱନ୍ଦ ଲାଗି ରହିଥିଲା ଏବଂ ଜନସାଧାରଣ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନଙ୍କ ନୀତି ଉପରେ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଥିଲେ । ଫଳରେ ବାରମ୍ୱାର ଛୋଟବଡ଼ ବିଶୃଙ୍ଖଳା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିଲା ଏବଂ ମୁଖ୍ୟତଃ ପାଇକ ସର୍ଦ୍ଦାରମାନେ ଏହାର ନେତୃତ୍ୱ ନେଉଥିଲେ ।
ମହୁରି ରାଜାଙ୍କ ପକ୍ଷରୁ ଗୋପୀ ମାର୍ଥାଙ୍କୁ ୧୭୮୧ରେ ଦିୱାନ ନିଯୁକ୍ତି ଦିଆଯାଇଥିଲା । ତେବେ ସେ କର ଆଦାୟରେ ବିଫଳ ରହିବାରୁ ବର୍ଷକ ପରେ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ବରଖାସ୍ତ କରିଥିବାରୁ ସେ ସରକାରଙ୍କ ବିରୋଧରେ ବିଦ୍ରୋହ କରିଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ କର ଆଦାୟକୁ କେନ୍ଦ୍ର କରି ବ୍ରହ୍ମପୁର ରାଜପ୍ରସାଦକୁ କିଛି ଦିନ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ପକ୍ଷରୁ ଦଖଲ ଏବଂ ସମଗ୍ର ରାଜ୍ୟରେ ଫଳନ୍ତା ଫସଲକୁ ବାଜ୍ୟାପ୍ତ କରିଦେଇଥିଲେ । କର ଆଦାୟ ନିମନ୍ତେ କରସୁଜିଲାଲା ନାମକ ଜଣେ ରାଜପରିବାର ବାହାର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ଦାୟିତ୍ୱ ଅର୍ପଣ କରିଥିଲେ । ଏଥିରେ ରାଜପରିବାର ସଦସ୍ୟ ଓ ପାଇକମାନେ ଉତକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ବିଦ୍ରୋହ କରିଥିଲେ । ସୁରସିଂ ମାର୍ଥା ୧୭୮୯ରେ କରସୁଜଲାଲାଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିଥିଲେ ।
ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ମହୁରି ରାଜ୍ୟ ଦଖଲ ପରେ ମହୁରି ରାଜା ନାରାୟଣ ଦେବ ଓ ହରିହର ନରେନ୍ଦ୍ର ଦେବଙ୍କ ଶାସନ ସୀମା ଅଳ୍ପ କାଳ । ସେମାନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ନରେନ୍ଦ୍ର ଦେବ ନିଃସନ୍ତାନ ଥିବା ହେତୁ ସାବତ ଭାଇମାନେ ରାଜଗାଦୀ ଦାବୀ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ରାଣୀ କୃଷ୍ଣପ୍ରିୟା ଦେବୀଙ୍କୁ ଶାସନଭାର ଅର୍ପଣ କରିବା ଫଳରେ ସାବତ ଭାଇ ସାନ ଦେଓ ଓ ମଝିଆ ଦେଓ ପାଇକମାନଙ୍କ ସହାୟତାରେ ବିଦ୍ରୋହ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ଚାଲିଥିଲା । କରସୁଜିଲାଲାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ତାଙ୍କରି କନିଷ୍ଠ ଭ୍ରାତା ନସରଭାନଜୀ ଏବଂ ପରେ ବଦାମ ଚ଼େଲମାୟାଙ୍କୁ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ରାଜ୍ୟରୁ କର ଆଦାୟ ନିମନ୍ତେ ନିଯୁକ୍ତ କରିଥିବାରୁ ଜନଅସନ୍ତୋଷ ବ୍ୟାପିଥିଲା । ସୁରସିଂ ମାର୍ଥାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁପରେ ତାଙ୍କରି ପୁତୁରା ଲକ୍ଷ୍ମଣ ବିଷୋୟୀ ଘୁମୁସର ରାଜାଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ଦୀର୍ଘ ୧୫ ବର୍ଷ ଧରି ବିଦ୍ରୋହ ଚଳାଇଥିଲେ । ଶେଷରେ ତାଙ୍କୁ ଆଜୀବନ ଦ୍ୱୀପାନ୍ତର ଦଣ୍ଡିତ କରାଯାଇଥିଲା ।
ଏତାଦୃଶଭାବେ ୧୮୫୦ ଅକ୍ଟୋବର ୭ ତାରିଖ ଦିନ ବ୍ରହ୍ମପୁର ସମେତ ସମଗ୍ର ମହୁରି ରାଜ୍ୟକୁ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ବାଜ୍ୟାପ୍ତ କରି ମାତ୍ର ୧୦୦ ଟଙ୍କାରେ କ୍ରୟ କରିଥିବା ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ । ମହୁରି ରାଜ୍ୟ ମାଡ୍ରାସ ପ୍ରେସିଡ଼େନ୍ସି ଅଧୀନରେ ‘ବ୍ରହ୍ମପୁର ରେଭନ୍ୟୁ ତାଲୁକ’ ଭାବେ ଘୋଷିତ ହେବା ପରବର୍ତ୍ତୀ ପ୍ରାୟ ୫୦ ବର୍ଷ ବିଦ୍ରୋହ ପ୍ରଶମିତ ହୋଇ ବିଂଶ ଶତାଦ୍ଦୀ ଆରମ୍ଭରେ ପୁଣି ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରୂପେ ଉଜ୍ୱୀବିତ ହୋଇଥିଲା ।
ମହୁରି ରାଜ୍ୟ ୧୭୬୭ରେ ଇଣ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀ ଶାସନକୁ ଆସିବା ପୂର୍ବରୁ ୧୭୫୩ରୁ ୧୭୫୯ ଛଅବର୍ଷ ଫରାସୀ ଶାସନାଧୀନ ରହିଥିଲା । ଫରାସୀ ସୈନ୍ୟ ଦଳ ମହୁରି ରାଜ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ ସେମାନଙ୍କ ଥଇଥାନ ମହୁରି ରାଜା କରିପାରିଲେ ନାହିଁ । ଫଳରେ ସେମାନେ ବ୍ରହ୍ମପୁରରେ ବ୍ୟାପକ ଲୁଟତରାଜ କରିଥିଲେ । ସ୍ଥାନୀୟ ବାସିନ୍ଦା ଏହାର ପ୍ରତିରୋଧ କରି ଫରାସୀ ଶାସନର ବିରୋଧ କରିଥିଲେ । ବ୍ରିଟିଶ ଶାସକ ମହୁରି ରାଜ୍ୟରେ ପହଞ୍ଚିବା ପରେ ବିଭିନ୍ନ କାରଣରୁ ବିରୋଧର ନେତୃତ୍ୱ ମହୁରି ପାଇକମାନଙ୍କ ଦ୍ୱାରା ୧୮୬୬ରେ ସଂଘଠିତ ନ’ଅଙ୍କ ଦୁର୍ଭିକ୍ଷ ଯାଏଁ ଦୀର୍ଘ ଶହେ ବର୍ଷ ଧରି ଜାରୀ ରହିଥିଲା । ବ୍ରହ୍ମପୁରରେ ବ୍ରିଟିଶ ବିରୋଧୀ ଏହି ଅଭିଯାନକୁ ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମର ଆଦି ପର୍ବ ଭାବେ ଗ୍ରହଣ କରାଯାଇପାରେ ।
ମହୁରି ରାଜ୍ୟରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ପ୍ରବର୍ତ୍ତିତ ହେବା ବେଳକୁ ମହୁରି ରାଜାଙ୍କ ନିକଟରେ ୨,୮୫୦ ଜଣ ପାଇକ ପଞ୍ଜୀକୃତ ଥିଲେ । ଏମାନଙ୍କୁ ଆବଶ୍ୟକମତେ ରାଜା ଦୈନିକ ମଜୁରୀ ଦେଇ ନିୟୋଜିତ କରୁଥିଲେ । ପଡ଼ୋଶୀ ରାଜ୍ୟମାନଙ୍କରୁ ମଧ୍ୟ ପାଇକ ସଂଗ୍ରହ ବିଧି ପ୍ରଚଳିତ ଥିଲା । ମହୁରି ରାଜ୍ୟରେ ବ୍ରିଟିଶ ଶାସନ ଲାଗୁ ପରଠୁ ଅଶାନ୍ତ ପରିବେଶ ଲାଗି ରହିଥିଲା । ଇଣ୍ଟ ଇଣ୍ଡିଆ କମ୍ପାନୀ ପକ୍ଷରୁ ଧାର୍ଯ୍ୟ କର ରାଜା ଠିକ ସମୟରେ ଦଖଲ କରିପାରୁ ନଥିଲେ, ରାଜ ପରିବାରରେ ଶାସନ କ୍ଷମତା ଅକ୍ତିଆର କରିବାକୁ ନେଇ ଦ୍ୱନ୍ଦ ଲାଗି ରହିଥିଲା ଏବଂ ଜନସାଧାରଣ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନଙ୍କ ନୀତି ଉପରେ ଅସନ୍ତୁଷ୍ଟ ଥିଲେ । ଫଳରେ ବାରମ୍ୱାର ଛୋଟବଡ଼ ବିଶୃଙ୍ଖଳା ସୃଷ୍ଟି ହେଉଥିଲା ଏବଂ ମୁଖ୍ୟତଃ ପାଇକ ସର୍ଦ୍ଦାରମାନେ ଏହାର ନେତୃତ୍ୱ ନେଉଥିଲେ ।
ମହୁରି ରାଜାଙ୍କ ପକ୍ଷରୁ ଗୋପୀ ମାର୍ଥାଙ୍କୁ ୧୭୮୧ରେ ଦିୱାନ ନିଯୁକ୍ତି ଦିଆଯାଇଥିଲା । ତେବେ ସେ କର ଆଦାୟରେ ବିଫଳ ରହିବାରୁ ବର୍ଷକ ପରେ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ନିର୍ଦ୍ଦେଶରେ ବରଖାସ୍ତ କରିଥିବାରୁ ସେ ସରକାରଙ୍କ ବିରୋଧରେ ବିଦ୍ରୋହ କରିଥିଲେ । ଏହି ସମୟରେ କର ଆଦାୟକୁ କେନ୍ଦ୍ର କରି ବ୍ରହ୍ମପୁର ରାଜପ୍ରସାଦକୁ କିଛି ଦିନ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ପକ୍ଷରୁ ଦଖଲ ଏବଂ ସମଗ୍ର ରାଜ୍ୟରେ ଫଳନ୍ତା ଫସଲକୁ ବାଜ୍ୟାପ୍ତ କରିଦେଇଥିଲେ । କର ଆଦାୟ ନିମନ୍ତେ କରସୁଜିଲାଲା ନାମକ ଜଣେ ରାଜପରିବାର ବାହାର ବ୍ୟକ୍ତିଙ୍କୁ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ଦାୟିତ୍ୱ ଅର୍ପଣ କରିଥିଲେ । ଏଥିରେ ରାଜପରିବାର ସଦସ୍ୟ ଓ ପାଇକମାନେ ଉତକ୍ଷିପ୍ତ ହୋଇ ବିଦ୍ରୋହ କରିଥିଲେ । ସୁରସିଂ ମାର୍ଥା ୧୭୮୯ରେ କରସୁଜଲାଲାଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିଥିଲେ ।
ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ମହୁରି ରାଜ୍ୟ ଦଖଲ ପରେ ମହୁରି ରାଜା ନାରାୟଣ ଦେବ ଓ ହରିହର ନରେନ୍ଦ୍ର ଦେବଙ୍କ ଶାସନ ସୀମା ଅଳ୍ପ କାଳ । ସେମାନଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ନରେନ୍ଦ୍ର ଦେବ ନିଃସନ୍ତାନ ଥିବା ହେତୁ ସାବତ ଭାଇମାନେ ରାଜଗାଦୀ ଦାବୀ କରିଥିଲେ । କିନ୍ତୁ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ରାଣୀ କୃଷ୍ଣପ୍ରିୟା ଦେବୀଙ୍କୁ ଶାସନଭାର ଅର୍ପଣ କରିବା ଫଳରେ ସାବତ ଭାଇ ସାନ ଦେଓ ଓ ମଝିଆ ଦେଓ ପାଇକମାନଙ୍କ ସହାୟତାରେ ବିଦ୍ରୋହ ଦୀର୍ଘ ସମୟ ଧରି ଚାଲିଥିଲା । କରସୁଜିଲାଲାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁ ପରେ ତାଙ୍କରି କନିଷ୍ଠ ଭ୍ରାତା ନସରଭାନଜୀ ଏବଂ ପରେ ବଦାମ ଚ଼େଲମାୟାଙ୍କୁ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ରାଜ୍ୟରୁ କର ଆଦାୟ ନିମନ୍ତେ ନିଯୁକ୍ତ କରିଥିବାରୁ ଜନଅସନ୍ତୋଷ ବ୍ୟାପିଥିଲା । ସୁରସିଂ ମାର୍ଥାଙ୍କ ମୃତ୍ୟୁପରେ ତାଙ୍କରି ପୁତୁରା ଲକ୍ଷ୍ମଣ ବିଷୋୟୀ ଘୁମୁସର ରାଜାଙ୍କ ସହଯୋଗରେ ଦୀର୍ଘ ୧୫ ବର୍ଷ ଧରି ବିଦ୍ରୋହ ଚଳାଇଥିଲେ । ଶେଷରେ ତାଙ୍କୁ ଆଜୀବନ ଦ୍ୱୀପାନ୍ତର ଦଣ୍ଡିତ କରାଯାଇଥିଲା ।
ଏତାଦୃଶଭାବେ ୧୮୫୦ ଅକ୍ଟୋବର ୭ ତାରିଖ ଦିନ ବ୍ରହ୍ମପୁର ସମେତ ସମଗ୍ର ମହୁରି ରାଜ୍ୟକୁ ବ୍ରିଟିଶ ପ୍ରଶାସନ ବାଜ୍ୟାପ୍ତ କରି ମାତ୍ର ୧୦୦ ଟଙ୍କାରେ କ୍ରୟ କରିଥିବା ଘୋଷଣା କରିଥିଲେ । ମହୁରି ରାଜ୍ୟ ମାଡ୍ରାସ ପ୍ରେସିଡ଼େନ୍ସି ଅଧୀନରେ ‘ବ୍ରହ୍ମପୁର ରେଭନ୍ୟୁ ତାଲୁକ’ ଭାବେ ଘୋଷିତ ହେବା ପରବର୍ତ୍ତୀ ପ୍ରାୟ ୫୦ ବର୍ଷ ବିଦ୍ରୋହ ପ୍ରଶମିତ ହୋଇ ବିଂଶ ଶତାଦ୍ଦୀ ଆରମ୍ଭରେ ପୁଣି ସ୍ୱାଧୀନତା ସଂଗ୍ରାମରୂପେ ଉଜ୍ୱୀବିତ ହୋଇଥିଲା ।
(‘ଅନୁପମ ଭାରତ’,
ବ୍ରହ୍ମପୁର ସଂସ୍କରଣ / ୩୧ ଜୁଲାଇ ୨୦୨୧ / ପୃଷ୍ଠା :୮)
Photo by Lou Levit on Unsplash
